Paleobiologio kaj fosilioj de la centra Bohemio
Aŭtoro de la teksto: Václav Procházka (2002), ĉefe laŭ
lekcioj kaj popular-scienca literaturo de la profesoro Ivo Chlupáč (1931-2002);
esperantigis Dr. Josef Kavka.
Proteozoiko
La nemetamorfita proterozoiko kaj malsupra paleozoiko en centra Bohemio formas la tektonostratigrafian unuon Barandion (Barrandien). En Barandio estas reprezentitaj sole rokaĵoj el parto de proteozoiko pli juna. Ties maraj sedimentoj enhavas nur mikroskopiajn fosiliojn de algoj, cianofitoj kaj bakterioj.
Paleozoiko
Kambrio
La unuaj rokaĵoj el kambrio aperas en la montaro Berdoj (Brdy), jam el la malsupra kambrio nialanda devenas la plej aĝa trovejo de makroskopiaj fosiliaro: en la t.n. pasekaj ardezoj /nomitaj laŭ la vilaĝo Domikální Paseky/ oni trovis restaĵojn de algoj kaj akvo-animaloj (ĉefe la artropodo Kodymirus Vagans), pri kiuj baldaŭ montriĝis unikeco eĉ mondskala. Temas pri la plej aĝaj organismoj vivintaj en medio alia ol mara - verŝajne en akvo duonsala aŭ eĉ dolĉa.
La faŭno el la berda kambrio malsupra ne kontinuis - laŭ nia ĝisnuna scio. Tamen, dum la meza kambrio partoj de Barandio fariĝis denove submaraj: ties sediment-restoj aperas surtere en la ĉirkaŭaĵo de Skrijo /Skryje/ kaj Jinco /Jince/. Jam delonge famiĝis la riĉaj fosili-trovejoj precipe de trilobitoj. La tipaj trilobitoj el la skrija kambrio estas hidrocefalo /Hydrocephalus/, ekaparadoksido /Ecaparadoxides/ aŭ elipsocefalo /Ellipsocephalus/, el la jinca kambrio paradoksido /Paradoxides/, konokorifo /Conocorypha/ k.a. La trilobitoj demetadis sian karapacon kelkfoje dum sia vivo, do ni povas trovi eĉ pluron da kompletaj fosilioj de la sama individuo. Pluaj gravaj grupoj estis eĥinodermatoj, braĥiopodoj /Brachiopoda/, hiolitoj /Hyolita/. La maro denove regresis jam dum la meza kambrio.
Ordovicio
Nelonge post la komenco de ordovicio revenis al ni la maro, ĉi-foje iom post iom inundante la tutan teritorion de Barandio. La vivo tiutempa similis al la kambria, sed nova estis disvastiĝo de la graptolitoj /Graptolitha/. Ĉi-tiuj kuriozaj animaloj apartenantaj al la tilono de hemiĥorduloj /Hemichordata/ faris longajn kolonion - rabdosomojn - kiuj eventuale kuniĝadis al pli komplikaj formaĵoj.
Poiome plimultiĝis animalgrupoj, vivantaj ĝis unutempe, ekz. bivalvuloj kaj gastropodoj. En la marfundan sablon sin kaŝadis vermoj k.s. Iuj sablotavoloj pli poste transformiĝis en kvarcitojn, kiuj apartenas nuntempe al la rokaĵoj plej duraj. Tamen, spuroj post aktivado - t.n. iĥnofosilioj - de vermoj aŭ aliaj animaloj restas en ili ĝis hodiaŭ. Inter la plej famaj temas pri la vertikalaj koridoretoj de la vermo-genro skolito /Skolithos/.
Nia maro ordovicia ne estis varma /
Silurio
Danke al plivarmiĝo de la klimato kaj la sekva glacidegelado, la maro reprofundiĝis. Malprofundejoj situis ĉefe dekline de submaraj volkanoj. Pli profunde sedimentiĝis graptolit-ardezoj, kiuj estas - laŭnome evidenta - plenaj de fosiliaj graptolit-rabdosomoj. La graptolitoj vivis satfunde aŭ planktone. Tipa por la tuta silurio estas la genro monograpta /Monograptus/ kaj ties parencoj. Vaste aperis ankaŭ graptolitoj pli bizarformaj.
Post la graptolit-ardezoj sekvis kalkecaj ardezoj eĉ kalkoŝtonoj, ili atestas pri plua klimat-varmiĝado. La plej vastaj fosilioj en kalkoŝtono estas cefalopodoj, braĥiopodoj kaj trilobitoj. La cefalopodoj naŭtiloidaj preskaŭ senlime dominis en la mondoceanoj, ekde ordovicio ĝis devonio, kiam disvastiĝis amonitoj. La plej timigaj predantoj estis artropodoj eŭripteridaj /Arthropoda, Eurypterida/ plus ŝark-antaŭuloj.
Grave volis ankaŭ krinoidoj /Echinodermata, Crinoidea/.
Por la limo inter silurio kaj devonio tipa estis la genro scifokrinito
/Scyphocrinites/,
Segmento de krinoido (reala diametro ĉ. 3-
El silurio devenas ankaŭ la plej aĝaj organismoj eksterakvaj. Kvankam nialande troviĝas nur sedimentoj
maraj, iuj el ili entenas plantorestojn forlavitaj de surseka tero.
Devonio
Dum
devonio vaste troviĝis rifoj en Barandio, precipe sur la submaraj vulkanoj
/kvankam ĝia aktivado estis jam ĉesanta/.
La hodiaŭa Bohemia masivo jam
situis preskaŭ ekvatore. Danke al tio,
bone prosperis eĉ la koraloj. Vasta rifkomplekso ekzistis proksime al Konepruso
/Koněprusy/ bedaŭrinde egale kun la min-teritorio de la granda ŝton-rompejo
Diabla Ŝtuparo /Čertovy schody/. La ĉefa
fosiliaro estas braĥiopodoj, cefalopodoj, trilobitoj, bivalvuloj kaj
stromatoporoj /Stromatoporoidea/, komence
ankaŭ krinoidoj kaj graptolitoj. Novaĵon prezentis tentakulitoj
/tentaculita/. Verŝajne temis pri moluskoj, kies pinglaforman konketon eblas
bone observi nur helpe de lenso.
Dum
devonio evoluis ankaŭ plua cefalopoda grupo, nome amonitoj, kiuj dominis
enmare preskaŭ ĝis la fino de mezozoiko. La plej aĝaj
devenas ĝuste el Barandio. Kompare kun
la plejparto de naŭtiloidaj cefalopodoj, ilia konko estis spirale tordita.
La maro kelkfoje subite iĝis /mal/profunda, kio ĉiam trafis grupojn sentemajn al formortado, ekz. trilobitojn. La mar-profundiĝo /verŝajne kaŭzita pro degelado de glaciegoj/ kunportis klimat-varmiĝon kaj salec-sinkon; la samo okazas male. Ŝanceliĝado de la mar-nivelo malfavore efikis ankaŭ sur la koral-rifojn.
Jam en la meza devonio trafis la centran Bohemion la variscia faltiĝado. La maro rapide regresis kaj sur la leviĝanta kontinento neregis bonaj kondiĉoj por sedimentado. La lastaj mar-tavoloj kreiĝis per rapida material-forlavado desur la kontinento kaj enhavas eĉ plantorestaĵojn de psilofitoj /Psilophyta/ kaj filikopsidoj (= polipodiofitoj).
Karbonio
Post kiam la centra Bohemio refariĝis sektera, inter potenca montaro estiĝis valoj kaj basenoj. Tion atestas sedimentado de tiomaj riveroj, lagoj kaj marĉoj. La tropika klimato estis ankaŭ konsiderinde humida, do favora por kresko de praarbaroj. Dominis tiam sporofitoj, precipe pteridofitoj: likopodiofitoj, ekvizetofitoj kaj polipodiofitoj, kiuj kontraste al la nuntempaj atingadis arbecan kreskon. El la pteridospermofitoj evoluis primitiva pinofitoj. El la vertebrulojkontinente disvastiĝis sole primitivaj amfibioj. La reptilioj troviĝis nur evolu-komence. La ĉefaj loĝantoj de firma tero estis artropodoj, nome araneuloj kaj insektoj. Iuj el ili atingis pli grandajn dimensiojn ol la nuntempaj, ekz la libeluloj de la genro meganeŭro /Meganeura/ havis la flugilspanon eĉ 75cm. En la riveroj abundis fiŝoj kaj krustacoj en etaj kalcikarbonataj konkoj: ostrakodoj.
Ofte vestareaj praarbaroj transformiĝis al torfejoj, kie arboj karbiĝis. La plej bonkvalita fosiliaro konserviĝis en argiloŝtonoj kaj polvoŝtonoj akompane al tavoloj de karbo.
Permio
En
permio okazis fina kuniĝo de la kontinentoj. Bohemia masivo fariĝis nun el
multaj teritorioj, kie ekregis sekeco. Al tio nesukcesis adaptiĝi ĉefe la sporofitoj, poiome substituataj de
primitivaj pinofitoj, ekz. kordaitoj /Cordaita/, kies pinglofolioj atingis
longecon eĉ unu decimetran.
Dum
permio sur Bohemia masivo ĉesis sedimentado kaj kun ĝi ligita atesto pri la
tiama vivo.
Mezozoiko
Triaso, ĵuraso,
malsupra kretaceo
El
tiu ĉi tempo konserviĝis nur malmulte da rokaĵoj en Bohemia masivo, nenio el
la ĉirkaŭaĵo de Prago. Ni scias sole, ke
tiuloke ekzistis firma tero, kies supermara alteco iom post iom sinkis.
Supra kretaceo
Unue
reaperas dolĉeakvaj sedimentoj, ĉifoje
jam senpere proksimaj al maro. El tiu ĉi nelonga temp-intervalo devenas riĉa
trovejo de fosiliaj plantoj - jam magnoliofitoj - rande de Prago ĉe Zmrzlík. Aliaj trovejoj famiĝis pro ginkgoacoj /Ginkgoaceae/. Konata estas la
genro nehvizdio /Nehvizdya/, nomita laŭ komunumo iom oriente de Prago.
Dum
la t.n. cenomania transgreso, la maro inundis minimume 2/3 de Bohemia masivo.
El la pli profundmaraj sedimentoj - ofte ekz. en opokoj - eblas trovi eĉ
amonit-konkojn, pli raraj estas fiŝ- kaj
ŝark-restaĵoj. El akvo malpli profunda devenas antaŭ ĉio bivalvuloj, kies valvoj ankoraŭ konservis siajn kolorojn. Oftas la
t.n. surfofacioj: sur pli aĝa dura roko, elstaranta kelkmetre super akvonivelo,
konserviĝis iom da sablo, kiu enhavas valvojn /pli rompdifektitan kontraste kun
plaĝaj/ ekz Planjano /Plaňany/ aŭ Velimo /Velim/, kiel abundas ankaŭ ŝarkodentoj. Antaŭ la kretace-fino, la maro regresis.
Kenozoiko
Terciaro
Surbaze
sedimentoj paleogenaj, precipe el la basenoj de la norda Bohemio, evidentiĝas,
ke dum la pli aĝa terciaro regis klimato subtropika; en la ĉirkaŭaĵo de Prago tiutempaj sedimentoj
mankas. Dum la pli juna terciaro /neogeno/ jam fariĝis iom pli frido, kion
atestas flaŭro- kaj faŭno-trovaĵoj de ĉi-tie.
En Bohemia karsto troviĝas oftaj mamut-ostoj, plej parte de rodentioj
/Rodentia/, sed ankaŭ de tapiroj
/Tapirus/ kai rinocerotedoj /Rhinocerotidae/; vivis ĉi-loke ankaŭ hipopotamoj /Hippopotamus/, antilopoj kaj elefantedoj
/Elefantidae/, ekz. mastodonto /Mastodon/. La flaŭro estis reprezentata de
specioj, hodiaŭ tipaj por pli varma klimato de la milda ĝis subtropika zonoj,
kiel ekz. en Norda Ameriko aŭ Azio.
Kvartenaro
La pli aĝa kvartenaro - pleistoceno - komenciĝas kaj finiĝas per glacialo; entute estas distingitaj 6 glacialoj, ligitaj kun disvastiĝo de la kontinenta glaciego el la norda Eŭropo. Dum la glacialoj estis la klimato ne nur frida, sed ankaŭ seka: superregis tie stepoj, al kiuj adekvatis la faŭno: mamuto /Mammuthus/, celodonto antikva /Coelodonta antiquitatis/, rangifero taranda /rangifer tarandus/, ekvo kabala /Equus caballus/, ovibovo mosĥata /Ovibos moschatus/, lupo /Canis lupus/, vulpo polara /Vulpes polaris/, dum la granda parto de pleistoceno ankaŭ urso spelea /Ursus speleus/, krokuto spelea /Crocutus spelaea/. Dum la interglacialoj, foje eĉ pli varmaj kompare kun la nuna tempo, estis ĉi tie arbaroj kun la nunaj flaŭro kaj faŭno, el tiu ĉi ekz. arbara elefanto, kastoro, smilodonto /Smilodon/ eĉ simioj. Atestaj pri la plej frua setlado de homo erekta /Homo erectus/ estas trovitaj ĉe Prezletico /Přezletice/, aĝaj 590.000-750.000 jaroj.